Fitopatologia leśna - choroby drzew leśnych

Fitopatologia leśna

Fitopatologia leśna – jest to nauka o chorobach drzew leśnych oraz biologicznym rozkładzie (niszczeniu) drewna w warunkach leśnych. Jej nazwa została utworzona z trzech greckich wyrazów: phyton – roślina, pathos – choroba, logos – nauka. Do zadań fitopatologii leśnej możemy zaliczyć:

poznanie i zbadanie procesów chorobowych zachodzących w drzewach,
badanie powiązań pomiędzy procesami chorobowymi a ich objawami,
klasyfikowanie chorób drzew,
wypracowanie metod ochrony przez chorobami drzew.

Fitopatologia leśna wchodzi w skład wyższej dyscypliny naukowej leśnej jaką jest ochrona lasu.

Z fitopatologią leśną nierozerwalnie związane jest pojęcie choroby roślin. Chorobę roślin możemy zdefiniować jako wszelkie dłużej trwające naruszenie równowagi w procesach fizjologicznych zachodzących w roślinie spowodowane działaniem czynnika chorobotwórczego, prowadzące do nienormalnego rozwoju rośliny lub jej śmierci.

Choroby drzew leśnych możemy podzielić na następujące kategorie:

choroby owoców i nasion
choroby siewek
choroby igieł i liści
choroby systemów korzeniowych
choroby gałęzi i pni
choroby systemiczne i wieloczynnikowe
zgnilizny i przebarwienia drewna

Choroby igieł i liści

Polska nazwa sprawcy choroby
brak

Łacińska nazwa sprawcy choroby
Lophodermium seditiosum Minter, Staley & Millar
Lophodermium pinastri (Schrad.) Chevall.

Systematyka sprawcy [Typ → Rząd → Rodzina]
workowce Ascomycota → łuszczeńcowce Rhytismatales → łuszczeńcowate Rhytismaceae

Lophodermium seditiosum

Opis

Jest to patogen obecnie uznawany za głównego i najgroźniejszego sprawcę wiosennej osutki sosny. Poraża igły sosen 2-, 3- i 5-igielnych. W Polsce, w przypadku chorób igieł sosnowych, ma bardzo duże znaczenie gospodarcze na sośnie zwyczajnej, natomiast poprzednio wskazywany przy tej chorobie gatunek, L. pinastri, ma drugorzędne znaczenie w procesie chorobowym.

Patogen ten jest szczególnie groźny dla sosen na szkółkach i młodych uprawach leśnych do 5 roku życia. Infekcja następuje za pomocą zarodników workowych, które opadają na powierzchnię igły. Zarodniki dość szybko kiełkują, a wytworzone strzępki wnikają do wnętrza igły przez kutikulę (okrywę zewnętrzną igły) lub aparaty szparkowe.

Objawy

w sierpniu pojawiają się nieregularnie rozmieszczone na igłach lokalne nekrozy
nekrozom towarzyszą nieswoiste żołtobrunatne przebarwienia w postaci plamek (od kilku do kilkunastu na igle)
z postępującą infekcją, na igłach z czasem pojawiają się czarne, drobniutkie twory, tzw. pyknidia
w maju i kwietniu igły z porażonych sosen zaczynają opadać, co skutkuje tym, że w ciągu okresu wegetacyjnego na drzewie obecny będzie tylko jeden rocznik żywych igieł (porażane są tylko zeszłoroczne i starsze igły)
na martwych i opadłych igłach tworzą się owocniki workowe o eliptycznym kształcie, tzw. hysterotecja
powtarzające się, silne porażenie, szczególnie u siewek, może prowadzić do ich zamierania
u starszych sadzonek i drzew następuje osłabienie w przyroście oraz zmniejsza się odporność na inne infekcje

Warunki sprzyjające

wrodzona podatność sosny zwyczajnej na infekcję (sosny pochodzenia północnego wykazują wyższą odporność)
młody wiek drzew
monokulturowość drzewostanów
opady i wilgotność (suche lata ograniczają rozmiary infekcji)
obecność porażonego materiału (drzewa, gałęzie z igłami, porażone igły na ziemi) w okolicy szkółek i upraw

Ochrona i zapobieganie

zakładanie szkółek leśnych w dalszej odległości od drzewostanów sosnowych
usuwanie gałęzi sosnowych z dna lasu w pobliżu szkółek (najlepiej od razu po ścince drzew)
nie należy stosować wąskich pasów zrębowych (tworzą się odpowiednie warunki wilgotnościowe dla sprawcy)
odnawiać powierzchnie zdrowymi, dobrze ukształtowanymi sadzonkami sosny i dodatkowo wprowadzać domieszki innych gatunków drzew
w szkółkach leśnych należy wykonywać profilaktyczne zabiegi chemiczne

Lophodermium pinastri

Opis

Określany mianem patogena słabości, często zasiedla martwe igły sosnowe jako saprotrof. Posiada zdolność infekowania igieł żywych, zielonych, jednak dotyczych tylko najstarszych roczników lub już porażonych przez inne patogeny czy uszkodzonych przez owady. Bardzo rzadko poraża igły pierwszego pokolenia u siewek. Występuje na igłach sosen 2-, 3- i 5-igielnych. Mogą być porażane igły sosen wszystkich klas wieku.

Objawy

na zamarłych lub zamierających igłach powstają ostro zarysowane czarne linie obejmujące obwód igły
następnie pojawiają się niewielkie, czarne pyknidia
ostatnim objawem są czarne, owalne hysterotecja, czyli owocniki workowe najczęściej pojawiające się dopiero na opadłych i leżących w ściółce igłach

Warunki sprzyjające

wysoka wilgotność powoduje wyrzut zarodników workowych z owocników
obecność porażonego materiału (martwe drzewa, gałęzie z igłami, igły na ziemi)

Ochrona i zapobieganie

podobnie jak w przypadku L. seditiosum

Lophodermium seditiosum

Lophodermium pinastri

Polska nazwa sprawcy choroby
brak

Łacińska nazwa sprawcy choroby
Cyclaneusma minus (Butin) DiCosmo, Peredo & Minter

Systematyka sprawcy [Typ → Rząd → Rodzina]
workowce Ascomycota → Marthamycetales → Marthamycetaceae

Opis

Patogen 2- i 3-igielnych sosen (rzadko poraża 5-igielne) występujący na wszystkich kontynentach. Porażane są wszystkie roczniki igieł, jednak objawy najwcześniej pokazują się na igłach dwuletnich i starszych. Do infekcji dochodzi najczęściej przez aparaty szparkowe igieł, do których wnikają zarodniki workowe patogenu.

Igły porażone przez C. minus są często wtórnie atakowane przez Lophodermium pinastri.

Objawy

na igłach drugorocznych i starszych, w okolicach września, pojawiają się nieregularne, jasne przebarwienia
z czasem powierzchnie przebarwień się powiększają i łączą ze sobą
pod koniec września lub na początku października igły brunatnieją
po niedługim czasie, często jeszcze w październiku igły opadają masowo na ziemię
pozostają tylko tegoroczne igły, które również mogą być zainfekowane, ale nie wykazują objawów
na opadłych igłach wytwarzane są liczne, miseczkowate owocniki o eliptycznym kształcie i barwie identycznej jak igły

Warunki sprzyjające

niski wiek drzew, głównie porażane są sosny na uprawach i młodnikach
ocienienie uprawy
wyższa wilgotność, opady deszcze wpływają na wyrzut zarodników
wysoka temperatura (25-30°C)
pozostawiane w uprawach i młodnikach sosny po wykonanych zabiegach pielęgnacyjnych oraz gałęzie z igłami po ściętych drzewach
brak porażenia przez L. seditiosum

Ochrona i zapobieganie

zakładanie upraw o zróżnicowanym składzie gatunkowym
prawidłowe sadzenie drzew
prawidłowe wykonywanie zabiegów CW i CP
nie zostawiać usuniętych drzewek w uprawach
usuwanie wiatrołomów

Cyclaneusma minus

Polska nazwa sprawcy choroby
brak

Łacińska nazwa sprawcy choroby
Coleosporium tussilaginis (Pers.) Lév.

Systematyka sprawcy [Typ → Rząd → Rodzina]
podstawczaki Basidiomycota → rdzowce Pucciniales → pęcherzycowate Coleosporiaceae

Opis

Sprawca rdzy pęcherzykowatej igieł sosny należy do tzw. rdzy dwudomowych, czyli patogenów wymagających do pełnego rozwoju dwóch gospodarzy. W tym przypadku pierwszym gospodarzem są drzewa z rodzaju sosna, zaś drugim roślina zielna – podbiał pospolity (Tussilago farfara). Rolę drugiego gspodarza mogą pełnić również rośliny z rodzaju dzwonek (Campanula), pszeniec (Melampyrum) czy starzec (Senecio).

Porażane są sosny do ok. 10 roku życia w szkółkach i w drzewostanach.

Objawy

jesienią dochodzi do porażenia tegorocznych igieł, jednak pierwsze objawy uwidaczniają się dopiero w kwietniu/maju w postaci chlorotycznych plamek
z czasem pojawiają się bocznie spłaszczone, żółtopomarańczowe ecja w kształcie wyraźnie odstających od igieł pęcherzy
po dojrzeniu ecja pękają i uwalniają się ecjospory, które infekują spodnią stronę liści drugich gospodarzy
po dwóch tygodniach od infekcji, na liściach drugiego gospodarza tworzą się pomarańczowożółte uredinia
w okresie jesiennym obok uredniów pojawiają się telia w kolorze czerwonopomarańczowym, które z kolei kiełkują i wytworzone bazydiospory infekują igły sosen
w igłach patogen zimuje i na wiosnę cały proces rozpoczyna się na nowo
silnie zainfekowane sosny mają ograniczony przyrost
do zamierania drzew dochodzi bardzo rzadko

Warunki sprzyjające

podatność sosny zwyczajnej

Ochrona i zapobieganie

wykaszanie wokół szkółek i na uprawach
ochrona chemiczna siewek na szkółkach

Coleosporium tussilaginis

Polska nazwa sprawcy choroby
brak

Łacińska nazwa sprawcy choroby
Melampsorella caryophyllacearum (DC.) J. Schröt.

Systematyka sprawcy [Typ → Rząd → Rodzina]
podstawczaki Basidiomycota → rdzowce Pucciniales → rdzakowate Pucciniastraceae

Opis

Wkrótce…

Objawy

wkrótce …

Warunki sprzyjające

wkrótce …

Ochrona i zapobieganie

wkrótce …

Melampsorella caryophyllacearum

Literatura związana z fitopatologią leśną

Mańka M., Grzywacz A., 2023, Fitopatologia leśna. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu
Łakomy P., Kwaśna H., Piętka J., Kowalski T., 2024, Atlas hub i innych grzybów nadrzewnych. Multico Oficyna Wydawnicza
Sierota Z., Szczepkowski A., 2014, Rozpoznawanie chorób infekcyjnych drzew leśnych. CILP w Warszawie

Fitopatologia leśna - choroby drzew leśnych